Сёння – дзень памяці ахвяраў мінскага гета. Дзень, калі смуткуюць аб ахвярах і ўзгадваюць праведнікаў, якія ратавалі вырачаных на смерць.
Мае бацькі – дзеці вайны. Мая адзіная бабуля – Ева Сямёнаўна Трашчанок (у дзявоцтве – Межніна ) была надзвычай сціплай і, у маім дзіцячым ваяўніча-бунтарскім уяўленні, нават ціхмяна-пакорлівай. Толькі пазней я зразумела яе надзвычайную мужнасць, сілу і самаахвярнасць.
Зараз ужо няма ў жывых нікога з удзельнікаў і сведкаў тых падзей. І мая недасканалая памяць – адзіная крыніца, каб захаваць яе ціхі подзвіг.
Да вайны яе муж, мой дзядуля, Фёдар Андрэевіч Трашчанок быў старшынём калгаса “Максім Горкі” (?) Багушэўскага раёна. Жылі яны ў вёсцы Шуплякі, якой сёння таксама няма. (Матуля вазіла мяне туды аднойчы ў дзяцінстве, яшчэ ў шматлюдную і жывую).
У сям’і было дзве дачушкі – Тамара і Ніна (мая мама). Акурат у 41-ым дзядуля – дзіўна называць дзядулем чалавека, які не дажыў да 40 – пачаў будаваць новы дом. Не паспеў. Пачалася вайна, мужчыны сабраліся і пайшлі ваяваць. Ужо і ваенкамат выехаў, яны пайшлі следам. Без зброі. Патрапілі ў акружэнне пад Воршай і амаль усе вярнуліся ў вёску. Толькі двое вырашылі прабівацца да сваіх. Я ведаю, што прабіліся, дзядуля ваяваў, прапаў без вестак у 43-м. Бабулі потым пераказалі, што паранены ў ногі прыкрываў сваіх і загінуў. Але, як ёсць, “прапаў буз вестак”.
Дом дабудоўвалі немцы: уставілі вокны, дзверы, агарадзілі плотам, разбілі кветнікі. Упрыгожылі дзверы і ліштвы ўзорамі паяльнай лямпай. Пабудавалі прыбіральню.
Для мяне было шокам, што гэта была першая прыбіральня, якую пабачыла мая матуля. Усходняя Беларусь, 24 гады савецкай улады…
Там неўзабаве пасяліўся нямецкі камендант.
Бабуля з дзецьмі засталіся ў старой хатцы побач. Але не адны. Дзядулева сястра, Хрыстына, настаўніца, прывяла да іх і папрасіла схаваць дачку сваёй сяброўкі, дзяўчынку-габрэйку. Як ёй гэта прыйшло ў галаву і чаму не пакінула дзіцё ў сябе, ніхто ўжо не адкажа. Мама ведала і называла і імя сяброўкі, і імя дзяўчынкі. Я, на жаль, не памятаю.
Памятаю толькі маміны расказы, як бабуля хавала дзяўчынку ў падполе, пакуль побач жыў камендант, і як, калі ў вёску зайшлі карнікі, запудрыла чарнявую галоўку мукой ці залой, паклала іх усіх утрох на печку, нечым напаіўшы, і засланяла сабой, галосячы “тыфус, тыфус”. Немцы тыфу баяліся і на печку не палезлі. Бог іх збярог.
Калі з’явіліся партызаны, дзяўчынку пераправілі ў лес. Мама ведала, што і яна, і яе маці выжылі, пазней эмігравалі ў Ізраіль і нават пісалі цётцы Хрыстыне. Гэта ўсё, што захавала памяць.
Бабуля ніколі пра гэта не расказвала. Як не расказвала і пра тое, як, пасля вызвалення, сабрала адрэз тканіны, што прывёз дзядзька-палкоўнік, пагрузіла на плечы швейную машынку і пайшла, як казалі, “у Смургоні”, на кірмаш, бо, каб выжыць, трэ была карова. І дайшла, і выменяла на цялятка, і прывяла яго дахаты. (Дзе Смаргонь, а дзе Смалляны, побач з якімі была вёска!) Як у вайну выгадавала з жарабятка коніка і зберагла яго. Як дагнала на вакзале ў Воршы рабаўніка і адбіла тыя невялікія грошы, якія назбірала на вучобу дачушкам. Як вывучыла абедзьвух. Як жыла. Што перажыла.
Сёння мне было пякуча важна напісаць пра бабулю Еву. Бабулечку-красатулечку, як называлі мы яе.
Яе не назавуць “праведнікам свету”, але ж колькі такіх, неназваных? Галоўнае, што яны былі.
Мне вельмі балюча, што так мала распытвала, так мала памятаю.
Вечны супакой табе, бабуля Ева. Спадзяюся, што нейдзе жывуць яшчэ нашчадкі ўратаванай табой дзяўчынкі і яны, таксама, узгадваюць цябе, няхай і безымянную беларускую жанчыну, што дала ім шанец нарадзіцца.
У цябе ёсць імя.
М. Адамовіч.
